By A. O. Scott
New Yourk Times ( June 11,200)
عثمانه سمبنی Ousmane Sembene در سن ۸۴ سالگی درگذشت.
” اجازه دهید سینمای آفریقا به جلو حرکت کند.”
عثمانه سمبنی , فیلمساز و نویسنده سرسخت و شخصیت برجسته موج بیداری آفریقای بعد از استعمار ( پست کلونیال), در منزل شخصی اش در داکار سنگال درگذشت. خانواده وی ضمن اعلام رسمی این واقعه,علت مرگ را مریضی سختی که از ژانویه گذشته تا کنون موجب بستری شدن سمبنی شده بود بیان کردند. سمبنی هنگام مرگ ۸۴ سال داشت.
عثمانه سمبنی , که به عنوان پدر فیلم آفریقا شناخته می شود, فیلمسازی را از دهه شصت با باور به قدرت بیشتر جذب مخاطب توسط سینما در مقایسه با ادبیات در آفریقا شروع کرد. از فیلم ” دختر سیاه ” (۱۹۶۵) Black Girlاو به عنوان اولین فیلم آفریقایی یاد میشود. ” دختر سیاه” روایت دختری به اسم دیوانا Diouana است که بعد از سفر به همراه صاحب کارش به فرانسه دست به خودکشی می زند. سمبنی به زیبایی شرح واقعی داستان را با سبک قصه گویی آفریقایی آمیخته است.
بحران هویت دیوانا, از همان ابتدای راه فیلم سازی سمبنی, بازگو کننده دغدغه اصلی وی بود که در فیلم های بعدی اش هم به خوبی نمود یافت.
کارنامه سمبنی شامل کارگردانی ده فیلم بلند سینمایی و تعداد کثیری فیلم کوتاه و مستند آفریقایی است. کشمکش بین سنت و مدرنیته و همچنین مابین کشورهای تازه از استعمار رهایی پیدا کرده آفریقایی و مستعمران سابقشان, با تکیه بر نقش این تضادها در زندگی روزمره مردم عادی , به خصوص زنان, سرچشمه لحظات حزن و لبخند بسیاری در سینمای سمبنی شده اند.
” خالا” (۱۹۷۴) Xala که به عقیده منتقدان بهترین فیلم سمبنی است, نگاهی فکاهی داد به پدیده هایی مانند چند همسری, طب سنتی آفریقایی و مقایسه بین زندگی شهری و روستایی. فیلم با شرخ خصوصیات درونی شخصیتهایش به جلو میرود و نه با تمسخر یا تحقیر سنت و مدرنیته. در عین حال حماقت های خنده دار شخصیت ها به وضوح سمبل ناکار آمدی سیاستمداران و برنامه های اجتماعی شان است.
سمبنی منطق مشابهی را در فیلمهای ” گویل وار” (۱۹۹۳) Guelwaar و ” فت کینه” (۲۰۰۱) Faat-Kine به کار میگیرد. همانطور که الویس میشل ,نویسنده ستون سینمایی نیویورک تایمز عقیده دارد, برخی از صحنه های کمدی این فیلم ها قادرند” طوفانی ترین اشک ها را هم بخشکانند.” حتی وقتی سمبنی لحظه های دردناک و ستیزه جویانه را ( مانند فیلم ” مولاده” (۲۰۰۴) Moolaade که داستان زنی میان سال و تلاش وی برای متوقف کردن رسم بی رحمانه ختنه زنان در روستایش نشان می دهد) به تصویر می کشد, با قدرت تمام موج مخالفتهای مردم عادی و سنتی اطرافش را با لحن طنز مخصوص به خودش فرو می نشاند.
عثمانه سمبنی در ژانویه ۱۹۲۳ در جنوب سنگال به دنیا آمد. در سن ۱۴ سالگی مدرسه را رها کرد و به داکار رفت. آنجا و همچنین در فرانسه دست به هرکاری از جمله ماهیگیری و مکانیکی زد تا اینکه توسط ارتش فرانسه به جنگ جهانی دوم فرستاده شد. تجربیاتش به عنوان بارانداز کشتی جنگی اولین رمانش به عنوان ” بارانداز سیاه” را در پی داشت.
مطالعات سینمایی اش در استودیوی ” گورکی ” مسکو نقطه بازگشتش به آفریقا بود. وی در گفتگویی در سال ۲۰۰۵ انگیزه اش را برای بازگشت به آفریقا چنین بیان کرد که ” هرچیز قابل فیلم برداری و بردن به دور افتاده ترین روستاهای آفریقاست. من این را برای مردمم می خواهم.”
بعد از ساخت سه فیلم کوتاه, سمبنی شروع به نوشتن فیلمنامه ” دختر سیاه” برای بخش فیلم کنسولگری فرانسه کرد. این بخش توسط فرماندار وقت جنرال دوگل به منظور کمک به فیلمسازان آفریقایی تاسیس شده بود. فیلمنامه اولیه وی رد شد. سمبنی دست به کار تهیه مستقل فیلم زد در حالی که از مشکلات بعدی اش با کنسولگری بی خبر بود. مشکلاتی که بعد ها در هنگام اکران دو فیلم ” مندابی” (۱۹۶۸) Mandabi و ” امیتای” (۱۹۷۲) Emitai توسط دولتهای فرانسه و سنگال بوجود آمد.
” مندابی” به علت به تصویر کشیدن فساد سیاسی و انهدام اقتصادی در آفریقا به شدت مورد حمله قرار گرفت و ” امیتای” به علت شرح دوران سخت استعمار فرانسه در سنگال , به مدت پنج سال در فرانسه ممنوع التصویر اعلام شد.
پروفسور مانتیا دیاوارا Manthia Dawaraاستاد ادبیات تطبیقی و مطالعات آفریقا ی دانشگاه نیویورک در مصاحبه ای تلفنی در مورد سمبنی گفته است ” او می توانست آفریقا را نقد کند. او می توانست تبعیض نژادی را نقد کند, و می توانست و استعمار را با صدای بلند نقد کند. هیچ وقت از هیچ کس مضایقه نمی کرد.”
به خاطر سرسختی و مقاوت لجوجانه عثمانه سمبنی در برابر استعمار و کمبودها همواره از او به عنوان سمبل فیلم آفریقا , نه تنها در کشور و قاره مطبوعش بلکه در سطح بین المللی,یاد می شود.
وی در سالهای ۱۹۶۸ و ۱۹۸۸ جوایز فستیوال فیلم ونیر را به ترتیب برای فیلم های ” مندابی” و ” کمپ تیاروی” کسب کرد و در سال ۲۰۰۴ توانست جایزه ویژه بخش سازمان ملل جشنواره فیلم کن را برای فیلم ” مولادی” از آن خود کند. وی همچنین بنیانگذار اولین جشنواره دوسالانه فیلم و تولیدات تلوزیونی موگادیشو نیز به حساب میاید.
چیک عمار سیسکو Cheick Oumar Sisoko, فیلمساز سابق و وزیر فرهنگ کشور مالی, در سوگ سمبنی گفته است که ” سینمای آفریقا یکی از چراغهای خانه اش را از دست داد.” و چنین است که پروفسور دیاوارا دو روز پعد از درگذشت عثمانه سمبنی می گوید” او بهترین فیلمساز آفریقایی بود . کسی که کار بقیه فیلمسازان باید با مقیاس وی سنجیده شود.”